Son Osmanlı Şairi Behçet Necatigil’den Bir “Ders”

Enis Akın

Kırılgandır. Edebiyat öğretmenidir. Öğrencilerine verdiği bir derste, edebiyatla nezaketin ilişkisinden sözeder Behçet Necatigil. Yıl 1959’dur. 2. Dünya Savaşı’nda daha önceki savaşlarda görülmeyen bir şekilde, sivil halk savaşın içine çekilmiş, şehirler, ırklar yokedilmeye çalışılmış; uygarlığın önceki standartları paramparça olmuştur. Savaşın ardından insanın “karanlık” taraflarından söz eden Freud, artan bir ilgiyle dinlenilmektedir.

2. Dünya Savaşı’ndan 14 yıl sonra Behçet Necatigil öğrencilerine bir “ders” verir:

Demek ki anlayış anlamında olan bu söz [nezaket], terbiye, kibarlık, saygı anlamlarını da taşıyor. Edebin “söz ve davranışta herkesin beğendiği yollar” demek olduğunu edepli, edepsiz sıfatlarından bilirsiniz. Edep yahu! Edebini takın! Demektir. Asıl anlamı terbiye demek olan edep, sonradan edebiyat anlamına da kullanılmıştır. Eskiler edebiyata “Fenn-i edeb” derlerdi. Edebiyat; düşünce, duygu ve hayallerin söz veya yazıyla güzel ve etkili bir şekilde anlatılması sanatıdır. “Güzel ve etkili” sıfatlarına dikkat ediniz. Nezaket de güzel ve etkili bir davranış olduğuna göre edebiyatın, şiirin nazik olması gerekir. Şu halde güzel ve etkili olmayan eserler edebiyat bakımından nezaketsiz eserlerdir. [Konum, Şiirde Edebiyatta Nezaket, Behçet Necatigil, 1959, abç]

Edebiyat kelimesi ile “edep” kelimesi arasındaki kökensel bağlantı elbette bir buluş değil. Ama kelimenin “daha Türkçe” karşılığını kullanırken bu bağlantı kayboluyor: Yazın. Evet, yazın-yazı arasındaki bağlantı, edebiyat-edep arasındaki bağlantıdan çok daha kuvvetli. Ayrıca “etik bağlantı” kelimenin İngilizce’deki karşılıkları arasında yok; literature: yazın, literate: okur-yazar, literal: harfiyen, vb.

“Etik bağlantı” epey sorunlu aslında: Edep standartlarına kim karar verecek? Necatigil’in belirttiği gibi “herkes” mi karar verecek gerçekten? Yoksa, kelimenin eskiliğini ve Osmanlı şairinin sarayla ilişkisini düşünerek, “saray ahalisi” mi? O zaman edep-edebiyat arasındaki ilişkinin altından itaat, vb. gibi başka bağlar belirginleşir. Edebiyat kelimesini yeterince kazırsanız altından “biat” da çıkabilir, tabii ki kelime kökeni olarak değil, ama “edep”ten edebiyat türetilmesi bende hep böyle bir çağrışım yaratmıştır: en edepli kimse sonuçta o nezaket kurallarına en çok biat edendir.

Ayrı kimliklerden vazgeçme, kişisel özelliklere değil beklenen özelliklere ağırlık verme, hatta boyun eğme çağrışımlarıyla beraber geliyor akla “edep”. Kimliğinizi, sadece size özgü aşırılıklarınızı, özerk coşkularınızı yok ettiğiniz ölçüde “terbiyeli”, “efendi”, “edepli”, vb. sayılırsınız; “herkesin beğendiği yollar”, ama en çok da “saraylıların”...

Başka bir dilde “sanat” ile “boyun eğme” arasında kurulabilecek böyle bağlantılar var mı bilmiyorum, ama bunun herhangi bir dünya vatandaşına ifadesi bile gülümsetici olsa gerektir: “Biz Türkler yazı yazma işini içimizden en edepli olanlara havale ettik”. İyi ki Necatigil de işi buralara götürmüyor, sadece “satirik” şiirlerin kalıcı olmayacağını belirterek, öğrencilerini lirik şiirler yazmaya yönlendirmek istiyor. “Satirik” Nef’i’nin canından olma nedeni, yeterince itaat etmemesi değil miydi? O bir “edepsiz”di.

Edebiyatçı ne kadar edepli olmalıdır? Bariz edepsizleri, yani Beat Kuşağını, Bukowski’yi, Şamar Şiirini, Can Baba’yı filan bir tarafa bırakın; Baudelaire, Lautréamont, Rimbaud, baştan çıkartıcı Lermontov’u, kalın fırça darbeleriyle Van Gogh’u, saldırgan gürlemeleriyle Tcaihovksy’yi de unutmanız gerekir! Ya Sylvia Plath, ya Brecht? Onlar da kim! Necatigil Usta zaten ve iyi ki bu söylediklerinin arkasında sonuna kadar sıkı sıkı durmuyor, aşağı yukarı bu yazıyı yazdıktan hemen sonra kendinden sonra gelen kuşaklardan etkileniyor ve “kaba” çağrışımlara da açık olabilen şiirler de yazıyor:

Ve eksilir bir koyun geceye davarlardan

Ve insanlar geçerler sağa sola bakınıp

Çok acele bir şeyi ölmeden bir kez daha

Sonra yalnızlıklarında otururlar yalarlar

Çok eski bir kemiği çıkarıp duvarlardan

[Behçet Necatigil, Kemik]

Konumuz nezaket olunca son satırın fallik çağrışımlarını bir tarafa bırakamaz mıyız? Açıkçası, hayır! Psikolojiden bihaber olduğumuzu söylemek bizi temize çıkaramaz. Kalın fırça darbelerinin, “kaba”nın yerinde olanı vardır, olmayanı vardır. Hayat mutsuzluklar da üretmektedir; Behçet Necatigil’in duyulmasının, mutluluğunun önünde bir duvar vardır; şiiri odasındaki dört duvardan çıkarır; iletişimsizlikten çıkartır erkekliğini, ya da dişiliğini belki de. Bu sadece bir yorum, ama olanaksız bir yorum değil.

İyi ki Behçet Necatigil “edebiyat = edep” demiyor; “ihtiraslarınızı nezaketle ifade edin ki sevimli görünsün” diyor: “Şiirde müptezel [değersiz] değil mümtaz, seçkin olmak, soylu, has, saygı uyandırıcı ve zarif olmak gerek”mektedir. “Nezaket ihtirasları çiğlikten kurtarır, munis ve sempatik yapar.”

Şimdi ben burada aynı konuda, aynı yıllarda aynı konularda söz almış başka birine sözü vermek istiyorum. 1962’de İngiliz eleştirmen Al Alvarez, Penguen yayınlarından önemli bir şiir antolojisi derler. (1929 doğumlu Alvarez o yıllarda oldukça geniş bir etki alanına sahip ve Sylvia Plath’ın Ariel kitabının da yayıncısıdır.) Alvarez ‘Yeni Şiir’ isimli bu antolojiye, 1930’lardan 50’lere kadar İngiliz şiirinin macerasını ortaya koymak ve antolojide toplanan yenilikçi şairlerin İngiliz Şiiri içindeki yerini belirtmek amacıyla bir önsöz yazar. Plath’ın biyografilerinden anladığım kadarıyla, bu yazı ilk kez yayınlandığında, antolojiye alınmamış olmasına rağmen Plath’ı çok etkilemiş ve en önemli kitabını, Ariel’i yayınlanması için Alvarez’e götürmüştür. Plath’a “duymak istediği birşey söyleyen” bu makalenin temel tezi Behçet Necatigil’in tezinin tam tersidir: “İngiliz Şiirinin hayatta kalıp kalamayacağı nezaket hastalığına karşı bağışıklığını koruyup koruyamayacağına bağlıdır”.

[2. Dünya Savaşı] dışımızdaki kitlesel kötülüğün zorla kabulü psikanalizle; yani aynı güçlerin kendi içimizde de işbaşında olduğunu kabul etmemizle tam bir paralellik çizdi. Bruna Betteheim’in Dachau ve Buchenwald’da yaptığı gizli psikanalitik gözlemlerin sağaltıcı amaçlarından biri de, etrafında olan bitenlerin ne kadarının kendi içinde olanları ifade ettiğini öğrenmekti. Başka bir analist, Almanya’dan kaçan mültecilerin ısrarla peşinden gittiği suçluluk duygusunun, biraz da Nazilerin, babaları, anneleri, kardeşleri ve çocukları öldürerek, mültecilerin en derin ve en ilkel güdülerini doyurduğu olgusunda aranabileceğini iddia etmişti. Bu doğru olmayabilir de, olabilir de, fakat hem psikanaliz çağında yaşayıp, hem de kendini toplumsal vahşetin tamamen dışında saymak da kolay olmasa gerek. [Yeni Şiir veya Nezaket Kuralının Ötesinde, Al Alvarez, 1962]

Savaş sonrasında Freud’un tezlerinin popülerliğindeki artış, insanlığa daha önce görülmemiş boyutlarda bir vahşet yaşatan 2. Dünya Savaşının dünya tarafından anlamlandırmaya çalışılması ile bağlantılı. Necatigil yıllar sonra bile Dachau’da, Auschwitz’de olan bitenlerden habersiz gibi, bir “adalı” gibi konuşur:

Edebiyatın inceliklerine dikkat etmemekten, uymamaktan gelen bu kabalık, hele edebiyatta bütün bütüne sırıtır. [Necatigil, agy]

Nezaket kavramının toplumsal anlamı “Beşiktaşlı Usta”nın hiç aklına gelmediğine göre 1959’larda Nâzım, Türkiye’den sadece mesafe olarak değil fikren de çok uzakta olsa gerektir: Nezaket, küçük burjuva sınıfın fantastik dünyasının dayanağıdır.

Nezaket hayatın her zaman az çok düzenli olduğuna, insanların her zaman nazik olduğuna, insanların duygularının ve alışkanlıklarının az çok aklı başında ve az-çok kontrollu olduğuna dair bir inanıştır; kısacası Tanrı’ın az çok iyi olduğuna dair bir inanıştır. [Alvarez, agy]

Necatigil kimi ince olmaya davet etmektedir? Öğrencilerini. Onlara, yani geleceğin şairlerine geçmişin değerleri hatırlatılmaktadır. Öğrencilerin yerine herhangi bir halk kesimini, örneğin “otobüs durağında bekleyenleri” koyduğumuzda bu yazının dili bağlamında ne değişebilir? Hiçbir şey. Demek ki Necatigil bu söyleşisinde hitabettiği kesimde bir ayrım yapmamakta, herhangi bir halk kesimine karşı söz almaktadır. Geleceğin edebiyatçılarına konuşmaya karar vermişken, Necatigil durumun özerkliğini unutup, kendini söyleyişinin güzelliğine, akışına kaptırmışa benzer. “Konuşmanın akması” diye bir şey vardır. Kendi haline bırakırsanız konuşmalar hep bildik yerlere akarlar. Necatigil de bu konuşmasında kendisine ait kelimelerle konuşmakta değilmiş gibi; geleneğin sözcülüğünü yapıyor, hep konuşulageldiği gibi konuşuyor. Türk halkının, öğrencisinin çok bildiği bir düşünce tarzı bir kez daha şehvetle sese dönüşmek için adeta Necatigil’in dilini/dudaklarını kullanmaktadır.

Türk halkı, özgürlüğü “öğretmen sınıftan çıkar çıkmaz” silgi savaşı yapma serbestliği olarak algılar. Serbestlikle özgürlük arasındaki farkı pek bilmez. “Doğru davranış” gerektikçe, süngü gücüyle sağlanmaktadır, alışkanlık budur. Necatigil hiçbir zaman kendileri adına karar vermeye çağrılmamış insanları kendisi olmaya mı çağırır? Hayır; özgürlük onların elinde değildir, karşılarında “Edebiyat Öğretmeni” vardır. “Eğitim arzulanır bir şeydir, ama bilmeye değer hiçbir şeyin öğretilemeyeceğini arasıra hatırlamakta yarar var” [Oscar Wilde].

Hocanın dediğinden önce yaptığından etkilenmeye teşne olan öğrencilerin bu yazıdan edindikleri ilk bilgi: “bilmenin ayrıcalık sağladığı” olsa gerek; bilmemek ayrıcalıktan yoksun kalmak, kalabalık içinde bir kum tanesi olmaktır. Bütün bu sahnede öğrencinin, söylenenler karşısında hâlâ bir itirazı kalmışsa, hafif bir tehdit bu son itirazı silip süpürmeye yetecektir:

Bu gibilerin [kabaların] karşısında “tecahül-i ârif” bilmezden gelmek, oralı olmamak bunların başında gelir. “Hasmın sitemini anlamamak hasma sitemdir” der Ziya Paşa. Biz bunu şöyle değiştirebiliriz: “Nezaketsizliğin kabalığını anlamamak, nezaketsize karşı nezakettir.” Namülayim sözler, namübarek yüzler karşısında herkes gibi sanatçı da ince, kırık bir gülüşle gülümser geçer. [Necatigil, agy]

İnsanlar öğrenebilir, ama insanlara öğretilemez, ya da en azından gerçekten anlamlı bir şey öğretilemez. Bunun bir nedeni, ne öğrenci ne öğretmen, bir kimsenin, kendisi için kişisel açıdan anlamlı olanı; kişinin tam olarak anlamlı bulup rüyada kullanmak üzere seçeceği, hatırlayacağı ya da unutacağı ve üzerinde çalışacağı şeyin ne olduğunu asla önceden bilemeyecek oluşudur. “Sadece örtük mesajlar yerine ulaşır” [Adam Phillips]

Necatigil’in “ders”inin tüyler ürpertici örtük mesajı buradadır:  “İnce, kırık bir gülüşle” geçmek, “oralı olmamak”. Kırık inceliklerin şairi... Böyle bir “kırık inceliğin” aslında yerine göre “kabalık” olabileceğini düşünüyorum ben. “Tecahül-i arifane”nin bir adı da “sessizlik suikastı”dır. Bu sadece bir kişinin bir davranışına karşı değil, bir insan olarak varoluşuna yöneltilmiş bir saldırı, bir güç uygulamadır. Bu tavır birbirinin ayağını kaydırmak için hevesle bekleyen edebi camianın nezaketinin arkasında yatan kaba öfkenin, mafyavari çatışmaların dışa vurumudur: “Cevap bile verme!” En etkili kişilik ezme yöntemi olarak susmak!

İnsan tam da kötülüğü (burada kabalığı) dışarıya attığına inandığı bir anda, ötekine en temel saygıyı göstermeyebilecek kadar kötüleşebiliyor. Engizisyonun olabilmesi için saf iyiliği bünyesinde topladığına inanmış bir din adamları silsilesi gerekliydi.

İnsanın saldırganlığı, umutsuzluğu, doyumsuzluğu, başarısızlığı, tembelliği, kötülük isteği de insanın başa çıkması gereken deneyiminin parçalarıdır; bunlar insanın “içinden gelir”; insana aittir; hem de öteki, ordaki insana değil “ben”i de içeri alan ve Necatigil’i de dışarıda bırakmayan bir biçimde insana aittir. Terbiye, nezaket, efendilik, edep, vb. psikanaliz-öncesi putlar gibi geliyor bana: Hayatın ufak tefek toplumsal ayrımlar dışında az çok aynı kaldığı varsayımına, insan psikolojisine üstten bakmaya dayanıyor.

Behçet Necatigil bir örnek verir ve sorar: “ ‘Peder değil bu belâ-yı siyahtır başıma!’ diyor Nef’î. İnsan, babası için başımın belâsı der mi?” Sylvia Plath’ın “Babacım” şiirini hatırlıyorum da, “İnsan babasına ne der ki başka?” demek geliyor içimden!

Şişko kara kâlbine bir tahta parçası saplı olarak

Köylüler seni zaten hiç sevmemişlerdi.

Mezarına topuk vuruyorlar, üstünde dans ediyorlar şimdi.

Hep biliyorlardı zaten senin sebep olduğunu bütün kötülüklere.

Babacım, babacım, adi herif, bitirdin beni.

[Sylvia Plath, Babacım]

Plath’ın şiiri son derece duygulu bir şiir, ama öfkeli de. Başka pek çok şey gibi Türk Şiirine gerçek babalar, anneler de esasen İkinci Yeni sayesinde girmiştir. İşte:

Şöyle ben biraz saçlarımı kestirirsem ne olur

bir başkaldırma ancak saçlarından tutulur

herkes annesi sanır bir kısır yalnızlığı

oysa herkesin annesi aslında bir baruttur

[Turgut Uyar, Anneler Kaçar Gibidir]

1959’da Necatigil’in savunduklarını savunabilmek için insanın militan bir neo-klasist filan olması gerekir, belki de Son Osmanlı Şairi:

[...] meselâ lirik şiirde alev alev yanabilecek kör ve taşkın bir ihtiras satirik şiirde küllenmeye, örtülmeye muhtaçtır. Nefretler, hasetler, yermeler, aşağılamalar, öfkeler, satirik şiire çıkış noktası olurlar. Halbuki bu ruh halleri birer meziyet değil, birer kusurdur. Kabalığa çok yakın kusurlardır. [...] Lirik şiir kalpten, satirik şiir zekâdan gelir. [Necatigil, agy, abç]

Kabalığa çok yakın kusurlar... Yaşıyoruz. Sadece yaşıyoruz. Bütün yıkıcı, şiddetli, öfke duygularımızla beraber yaşıyoruz. Necatigil öğrencilerini kendilerini ifade etmeye değil, mükemmel olmaya, yani ayırdedici özelliklerini yoketmeye çağırmaktadır. Aşağıdaki de E.E. Cummings’in öğrencilere tavsiyesi:

Hiçkimse-değil-ancak-kendinizi sözcüklerle ifade etmeye gelince, bu, şairin bile tasavvur edemeyeceği bir kimseden bir miktar daha fazla çalışmak demektir. Niçin mi? Çünkü hiçbir şey sözcükleri bir başkası gibi kullanmak kadar kolay değildir. Biz hepimiz bunu hemen her an yapmaktayız – ve ne zaman yapsak, şair değilizdir artık. [Bir Şairin Öğrencilere Tavsiyesi, e.e. cummings, 1955]

Turgut Uyar da şiir eğitimi konusunda düşünmüştür:

Çocuk şiiri ya da çocuklara göre şiir yoktur. Nerdense? Şiir matematik gibi kolaydan başlayıp öğrenilmez. Kolaylık bir beğeni olarak yerleşiverir insanın kişiliğine. Sonra da kolay kolay değiştirilemez. O yüzden en zorlu şiirlerle başlanmalıdır dili sevdirmeye, beğenileri eğitmeye, kişileri çağdaş kılmaya. Bu konuda bir eğitim söz konusu ise, şiirin en son vardığı yerden başlanmalıdır. [Turgut Uyar, Sonsuz ve Öbürü içinde, 1968]

Behçet Necatigil aslında öğrencilerine nezaket önerirken onların bu temel kültürden yoksun olduğuna inanarak konuşmakta, dolayısıyla Turgut Uyar’ın çocuklara gösterdiği, beklediği, atfettiği saygıyı göstermemektedir. Öğrencilerini nazik-lirik şiirler yazmaya davet etmek için herşeyi basitleştiren Necatigil, bir de kalp ile zeka arasında bir ikilik yaratmak zorunda kalır:

Mandanın söğüt dalına yuva yapması gibi gariptir espri şiiri. [Örnek oldukça kaba; Necatigil gibi büyük bir şairden daha “uygun” bir örnek beklemek hakkımızdı sanıyorum -ea] Güldürür, akılda kalabilir, ama derinlere işlemez. Lirik şiirdeki derin, büyüleyici etki yoktur onda. Kalp her zaman zekâyı yener. Samimiyet, içtenlik hayranlık uyandırır. Şaşırtmaya dayanan espri ise hayret verir bize. [...] Satirik şiir güler, güldürür ama az yaşar. Dünyanın bütün büyük şiirleri, yaşayan şiirleri lirik şiirlerdir. [Necatigil, agy, abç]

Aynı yıllarda Turgut Uyar “şiir çıkmazda çünkü insan çıkmazda” dediği, bugün hâlâ yanlış anlaşılan yazısında, aslında bir çıkar yol gösteriyordu: Önemli olan insan deneyiminin bütününün şiire aktarılmasıydı. “Freud’dan sonra, duygu ve düşünce arasındaki geç romantik ikilik tamamen anlamsızlaşmıştır.” [Alvarez, agy] Ece Ayhan’ın, İsmet Özel’in şiirleri, Can Yücel’in adeta bir kirlenme isteğiyle yazdığı şiirler, ve daha sonrakiler sanki Necatigil’e verilmiş cevaplar gibidir.

İki Necatigil var; birini seviyorum, birinden korkuyorum. Necatigil’i severim, kekeme şiirlerini, duvarlardan çıkarttığı şiirlerini, endişesini, karanlığını, tutukluğunu, korkusunu anlattığı “başarısızlığının başarılı anlatımlarını’ severim; “kırık inceliklerin şairi”ni sevmiyorum, ikilikler yaratan düşüncesini, ne söylediğini fazla bilen, örtük mesajlarla işleyen Osmanlı-Kemalist tarzını, Atatürk’e yazdığı şiirleri, vb. eğlenceli bulmuyorum, üstelik epeyce de korkutucu buluyorum.

“Edepsizliğin” edebiyata, insan deneyimine getirdiği, getirebileceği pek çok şey olabilir, bunları incelemek başka bir yazının konusu. Peki bugün biraz “kaba” ama yine de lirik bir şiir yazılamaz mı? Bence yazılır, bir örnek:

bunlar mesela gözlerinse diyorum hasiktir

büyük kocaman iri dev gibi yeşil hasiktir

ne güzel gözlerin var derdim ben de eskiden

herkes gibi yani hasiktirsinler onlar ne anlar

[Hakan Arslanbenzer, Süleyman Değirmi’nin Hasiktiri Çektiğidir]

Bunun kısa parçanın bile yarattığı bir gerçeklik duygusu var; ben gerçeklik duygusunun günümüz Türk Şiirinin ihtiyacı olan bir şey olduğunu düşünüyorum. Edebiyat sıralarının ön koltuklarında oturanların aşırı nezaketli görüntüleri, bu sıraları (haketseler bile) başkalarıyla paylaşmamak konusundaki histerik tepkileriyle bir ve aynı şeydir, birbirini üretirler. Öfkeyi ön yüzlerinde, bir savaş ilanı olarak taşıyan bazı yazın adamlarıysa, çoğunlukla, aslında adalet duygularını her gün rencide eden modern hayatın bir sonucu olan öfke patlamalarını bastırmadıkları için en azından belli bir gerçeklik duygusunu hayata geri getirmektedirler.

Suratında “ince kırık bir gülümseme” gördüğüm edebiyat adamından genellikle korkuyorum, öfkeli yüzleri genellikle seviyorum.

Behçet Necatigil’in “edebiyat efendisi” tipolojisiyle çizdiği çerçeve bence 1959’da bile gülünüp geçilmesi gereken bir çerçeveydi ve eminim yeterince zeki olanlar gülüp geçtiler. Behçet Necatigil’in sözünü dinlemeyen en az iki kuşak geldi. Ama belki 44 yıl sonra hâlâ konuyla ilgili sorunlarını çözememiş olanlar vardır; yazarının vaktinde “hükümsüzdür” demediği bir metni alıntılamakla uğraşma şanssızlığına uğramış bir takım yazın adamları olabilir. Eğer böyle birileri varsa, umarım onlar da artık ilgili metni referans listelerinden sileceklerdir: Edebiyatta nezaket bir kriter değildir, çünkü hayat ciddi bir meseledir, her geçen dakika daha ciddi.

 Enis Akın, yasakmeyve, S.3